Ogólne informacje o projekcie i uwarunkowania prawne

Projekt rozwojowy Lasów Państwowych pt.: „Czynna ochrona cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych w Polsce” został uruchomiony do realizacji Decyzją nr 6 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 10 stycznia 2017 r. Przedsięwzięcie rozwojowe realizowane jest zgodnie z procedurami i zasadami opisanymi w zarządzeniu nr 40 z dnia 1 września 2016 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie zarządzania przedsięwzięciami rozwojowymi – projektami w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe.

Projekt jest kontynuacją wielu wcześniej realizowanych przez jednostki PGL LP prac z zakresu czynnej ochrony cietrzewia.

Projekt rozwojowy uwzględnia fakt, że cietrzew został wpisany na listę gatunków chronionych dyrektywy ptasiej jako gatunek priorytetowy (załącznik I do dyrektywy), zatem stanowi przedmiot ochrony w obszarach Natura 2000.

Ponadto jego status ochronny opisywany jest następująco[1]:

• Polska czerwona księga zwierząt (2001): EN - gatunek silnie zagrożony wyginięciem,
• Status zagrożenia w Europie: V - gatunek narażony na wyginięcie,
• BirdLife International: SPEC 3,
• Konwencja Berneńska: załącznik III.

Informacje o gatunku

Cietrzew (Lyrurus tetrix) to ptak z rodziny kurowatych. Wcześniej używano synonimu Tetrao tetrix i cietrzew był zaliczany do rodziny Głuszcowatych – ptaków
z rzędu grzebiących, zamieszkujących Eurazję i Amerykę Północną. Jednak badania genetyczne oparte na analizie DNA nie potwierdziły statusu odrębnej rodziny, dlatego gatunki, które należały do tej rodziny, zaliczane są obecnie do rodziny kurowatych.

Jest ptakiem wielkości kury domowej. Cechą charakterystyczną tych ptaków jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy wyrażony odmiennym ubarwieniem szaty ptaków dorosłych oraz większą masą ciała samców (Kamieniarz 2002). Długość ciała dorosłych cietrzewi wynosi u samców 53-68 cm, a samic 40-41 cm.

Samiec cietrzewia (kogut) jest granatowoczarny z metalicznym połyskiem, ma białe pokrywy podogonowe, na skrzydle dwie białe pręgi, sterówki zewnętrzne wydłużone i wygięte lirowato na zewnątrz. Nad oczami naga skóra tworzy czerwone, jaskrawe "róże".

Samica (cieciorka) jest mniejsza i brunatna z wierzchu z czerwonawymi pręgami, spód jasny, pokrywy podogonowe białe. Młode są podobne do samicy.

Cietrzew prowadzi osiadły tryb życia. Jest dość skryty. Większą część życia spędza na ziemi, tam bowiem najczęściej tokuje, gniazduje i  wychowuje młode. Okresowo, szczególnie zimą, często przesiaduje na drzewach. Generalnie gatunek ten związany jest        z terenami będącymi w początkowym stadium sukcesji leśnej,
 czyli najczęściej na granicy lasu i terenu otwartego (w tzw. strefie ekotonowej). Można go spotkać na torfowiskach, wrzosowiskach, pożarzyskach, zrębach, na ekstensywnie użytkowanych łąkach, a także na świeżych zalesieniach, zarastających ugorach
i naturalnie zalewowych dolinach rzecznych.

Cietrzew jest poligamiczny. Tokuje zwykle przed świtem i o zmierzchu
na polanach, gromadnie, przyjmując bojową, charakterystyczną postawę i wydając najpierw głos bulgoczący (tzw. bełkotanie, bulgotanie), potem syczący
(tzw. czuszykanie). Szczyt tokowania ma miejsce pod koniec marca, w kwietniu i maju, a także w październiku-listopadzie. Gniazduje na ziemi. Gniazdo jest starannie ukryte, w dużej odległości od tokowiska. Samica wyprowadza jeden lęg w roku. Składa 6-14 jaj, które wysiaduje przez 26 dni. Sama też wodzi pisklęta.

Pisklęta będące zagniazdownikami, w pierwszych dniach swojego życia odżywiają się jedynie pokarmem zwierzęcym. Wówczas to dieta ich składa się przede wszystkim z małych owadów. W przeciągu 4-5 miesięcy osiągają masę osobników dorosłych, które w sezonie letnim preferują wybrane części roślin, tj.: liście, pączki, kwiatostany, nasiona, jagody zarówno roślin zielnych, jak i drzew. Kury w okresie wodzenia wybierają najczęściej pokarm energetyczny i łatwostrawny, jak np. listki
i pędy borówek, czy kwiatostany traw. Na przełomie lata i jesieni ptaki te chętnie odżywiają się owocami różnych gatunków borówek        i malin oraz nasionami traw i roślin uprawnych, tj.: owies i pszenica. Jesienią natomiast w skład diety wchodzą jagody
i pędy borówek, owoce i liście żurawiny, jagody jałowca oraz pączki i kotki brzozy. Zimą głównym pokarmem są kotki i pączki brzozy, pączki olchy, buku i wierzby, owoce i igły jałowca, igły kosodrzewiny, żołędzie.

Populacja cietrzewia w Polsce

Cietrzew jest gatunkiem chronionym, dla którego odnotowuje się ciągły regres liczebności. W 2015 roku odnotowano w kraju skrajnie niską liczebność – 500-600 osobników. Prognozuje się wymarcie krajowej populacji tego gatunku bez podjęcia działań ochronnych.

Dla cietrzewia tworzone są prawnie chronione strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania i dodatkowo        w Lasach Państwowych w wyniku inwentaryzacji przyrodniczej, która miała miejsce w latach 2006-2007 ustanowiono strefy funkcjonalne cietrzewia.

Cele projektu rozwojowego LP

Głównym celem projektu jest zachowanie cietrzewia jako gatunku występującego w awifaunie Polski.

Celami szczegółowymi są:

a) poznanie aktualnej liczebności i zagrożeń cietrzewia we wszystkich lokalnych ostojach w Polsce,

b) poprawa warunków siedliskowych, w tym likwidacja zagrożeń, w pięciu rejonach występowania gatunku,

c) zwiększenie liczebności oraz odtworzenie systemu metapopulacji
w czterech rejonach występowania gatunku,

d) stworzenie trwałych podstaw prawnych i organizacyjnych zachowania lokalnych populacji cietrzewia na obszarach zarządzanych przez Lasy Państwowe,

e) zwiększenie w społeczeństwie wiedzy na temat potrzeb i metod ochrony cietrzewia, a także zasad zachowania się na obszarach, gdzie gatunek ten występuje.

Struktura projektu:

W realizację projektu zaangażowanych jest 17 nadleśnictw z 5 dyrekcji regionalnych Lasów Państwowych: Białystok, Lublin, Olsztyn, Radom i Wrocław.

Na terenie rdLP Wrocław działania ochronne podjęło 8 nadleśnictw: Chocianów, Kamienna Góra, Przemków, Ruszów, Szklarska Poręba, Śnieżka, Świeradów, Świętoszów.

Pozostałe nadleśnictwa z innych regionalnych dyrekcji to: Sobibór, Włodawa (rdLP Lublin), Barycz (rdLP Radom), Drygały, Krynki, Waliły (rdLP Białystok) Jedwabno, Szczytno, Spychowo (rdLP Olsztyn).

DGLP koordynuje projekt. Poszczególne regionalne dyrekcje monitorują wykonywanie zadań przez nadleśnictwa. Ciałem doradczym jest stały zespół ekspertów powołany przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych decyzją
nr 105 z 2017 r.

Okres realizacji projektu:  

Projekt będzie realizowany w latach 2017-2022 przez okres 6 lat.

Koszt projektu:

Wydatki i koszty związane z realizacją projektu wyniosą ogółem ok. 32 mln zł. Zadania finansowane są z funduszu leśnego oraz środków własnych jednostek.

Harmonogram realizacji projektu został zatwierdzony w dniu 03.07.2017 r.
przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych (wniosek nr OS.011.28.2017).

Zadania realizowane w ramach projektu:

• Kształtowanie struktury roślinności,
• Znakowanie upraw,
• Redukcja ssaków drapieżnych i dzików,
• Odłów jastrzębi,
• Inwentaryzacja ptaków szponiastych, sów i kruków,
• Prowadzenie obserwacji całorocznych cietrzewi,
• Zakup fotopułapek,
• Zakup cietrzewi i ich transport,
• Budowa ośrodka hodowli cietrzewia i wolier adaptacyjnych,
• Funkcjonowanie ośrodka hodowli cietrzewia,
• Dokarmianie cietrzewi w okresie adaptacji,
• Zakup nadajników GPS,
• Opieka weterynaryjna,
• Monitoring genetyczny i telemetryczny,
• Uporządkowanie ruchu turystycznego,
• Inne działania w zależności od potrzeb ostoi.

Cietrzew i jego ochrona na terenie Nadleśnictwa Śnieżka

Podczas wykonywania zadań projektu rozwojowego czynnej ochrony cietrzewia wykorzystywane jest doświadczenie nabyte przez pracowników nadleśnictwa podczas realizacji poprzedniego projektu koordynowanego przez rdLP Wrocław pt.: „Ochrona cietrzewia       T. tetrix i jego ostoi w Sudetach Zachodnich i Borach Dolnośląskich”.

Projekt ten był współfinansowany przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Przyrody we Wrocławiu i obejmował 7 nadleśnictw, które obecnie także realizują nowy projekt.

Rys.1

Znak logo promujący program „Ochrona cietrzewia T. tetrix i jego ostoi w Sudetach Zachodnich i Borach Dolnośląskich”.

Dwa z nich – Nadleśnictwo Świeradów i Szklarska Poręba – wcześniej realizowało również zadania ochronne w ramach projektu         pt.: „Ochrona cietrzewia T. Tetrix i jego ostoi w Karkonoszach i Górach Izerskich” (A. Pałucki 2007) dofinasowanego przez Fundację Ekofundusz.

          Według danych literaturowych (Pałucki, 2019) całkowitą liczebność populacji cietrzewia na terenie Nadleśnictwa „Śnieżka” szacuje się na około 16 osobników (liczebność całoroczna).

Projektem zostały objęte strefa ochrony gatunkowej i strefy funkcjonalne cietrzewia w Karkonoszach.

W latach 2017-2020 realizowano w ramach projektu następujące zadania:

• Prowadzenie obserwacji całorocznych (wyszukanie zimowisk, ocena sukcesu lęgowego) w Lasach Państwowych,
• Zakup i montaż fotopułapek z kartami i dodatkowymi akumulatorami do monitoringu cietrzewia w Lasach Państwowych,
• Redukcja ssaków drapieżnych w Lasach Państwowych – odstrzał,
• Znakowanie ogrodzeń upraw leśnych z siatki stalowej w Lasach Państwowych,
• Inwentaryzacja ssaków drapieżnych, ptaków szponiastych i kruka.
• Przerzedzanie młodników, zadrzewień, zakrzaczeń oraz tworzenie luk,
• Zakup i montaż tablic ostrzegawczo-informacyjnych,
• Przeprowadzenie oceny jakości siedlisk,
• Ocena liczebności cietrzewia (oparta na obserwacjach terenowych i badaniach materiału genetycznego cietrzewia).

Na przełomie 2019/2020 r. na postawie uzyskanych danych w projekcie, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu we współpracy z nadleśnictwem, Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych we Wrocławiu oraz Komitetem Ochrony Kuraków przygotowała aktualizację stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania cietrzewia Lyrurus tetrix w Karkonoszach.

Dnia 12.08.2020 r. Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska we Wrocławiu wydał Decyzję nr WPN.6442.12.2020.MK w sprawie ustalenia nowych okresowych stref ochrony cietrzewia: rozrodczej i zimowej.

Tab. 1

CIEKAWOSTKI:

Poradnik ochrony siedlisk i gatunków, Ptaki część I, Cietrzew (plik pdf)

• http://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52989/a409_Cietrzew.pdf

Broszura o cietrzewiu

• http://www.researchgate.net/publication/271514877_PODRECZNIK_NAJLEPSZYCH_PRAKTYK_OCHRONY_GLUSZCAI_CIETRZEWIA

Filmy

http://www.facebook.com/tanczacyznatura/

Na wstępie spotkania p. Karolina Jasiewicz, pracownik Wydziału Ochrony Lasu, podsumowała realizację zadań z harmonogramu 2017 r., sposób rozliczania projektu oraz wystawianie przez nadleśnictwa not obciążeniowych w celu sfinansowania poniesionych kosztów przez fundusz leśny.
Przedstawiciele nadleśnictw omówili zadania zrealizowane w projekcie „Czynna ochrona cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych w Polsce" zarówno w 2017 r. jak i te planowane do realizacji na 2018 r. Skupiono się na trudnościach i problemach, które pojawiły się w trakcie ich realizacji.
Dyrektor Arkadiusz Wojciechowicz poinformował, iż 3 nadleśnictwa: Przemków, Chocianów, Świętoszów muszą zawiesić do odwołania wykonywanie zaplanowanych, finansowanych z Funduszu Leśnego działań. Ma to związek m.in. z zagrożeniem wsiedlania kuraków na tym terenie z powodu dużej ilości kruków nadlatujących ze znajdującego się w pobliżu składowiska odpadów stałych. Ekspert p. Artur Pałucki wspomniał, iż są różne metody składowania i utylizacji odpadów, do których ptaki nie mają dostępu i rolą RDOŚ we Wrocławiu jest zagwarantowanie w najbliższym czasie zmiany technologii składowania zastosowanej na tym obszarze. Nadleśnictwo Świętoszów posiadające na swoim terenie tereny popoligonowe otrzymało w zamian środki finansowe z przeznaczeniem na zagwarantowanie bezpieczeństwa i obronności kraju.
W trakcie dyskusji p. Andrzej Raj – Dyrektor KPN podkreślił, iż dużym zagrożeniem dla populacji cietrzewia w Karkonoszach jest ogromna presja turystów oraz zbieraczy płodów runa leśnego. Ruch turystyczny zwiększył się w ostatnim czasie o 35%. Stworzenie stref przez pewien czas formalnie wyłączanych z penetracji, działania ograniczające i kierujące ruch turystyczny na inne trasy, powinny być wspólnie uzgadniane, koordynowane przez nadleśnictwa i KPN. Pan Artur Pałucki przedstawił zarys projektu realizowanego przez Karkonoski Park Narodowy a oparty na modelowych przedmiotach ochrony jakimi są cietrzew, ryś i wilk. Projekt ten będzie realizowany przez 3 lata i dzięki prowadzonym badaniom genetycznym da odpowiedź, jak zróżnicowane są genetycznie populacje tych gatunków w Karkonoszach.
Na koniec spotkania padł wniosek, aby w nowo tworzonych Planach Urządzania Lasu nadleśnictw zaangażowanych w projekt aktywnej ochrony cietrzewia wyznaczyć tereny szczególnej ochrony, które obejmowałyby obszary obecnego i potencjalnego występowania cietrzewia. Na gruntach tych można by było kształtować tak siedlisko, aby stanowiło ono dobry biotop dla rozprzestrzeniania się, żerowania, tokowania i rozrodu cietrzewia.
Następne spotkanie planowane jest po zakończeniu II kwartału 2018 r.